8

Making health choices

A magician in a top hat is performing a card trick to a man and woman who both have a surprised expression on their faces.
A magician in a top hat is performing a card trick to a man and woman who both have a surprised expression on their faces.

Explore this topic

Sections Within This Topic

Explore this topic


Explore More

Absolute risk

This is a way of describing the chance of something happening. For example, the risk of something happening may increase by 5% to 6% - the absolute risk would be 1%. It is often confused with relative risk.

Acute

Something happening quickly 

Association

The relationship between two things, for example, earning more money is associated with living longer.  It is often confused with causation.

Antibiotic resistance

When a bacteria is able to survive even when treated with certain antibiotics.

Causation

 

Care plan

A document where a persons’ needs and values are written along with a plan to meet them.

Chronic

lasting for a long time, possibly forever.

Clinical trials

Clinical trials examine the effects of different medicines, operations, psychological treatments, physiotherapy or other kinds of treatment to find out if they work, how well they work, and what and who they work for. There are many different types of trials, which can be described as ‘fair tests’.

CPR

Cardio pulmonary resuscitation. This is used when a person is unconscious and has no pulse, to try and restart the heart. The chest is pressed up and down. The mouth may be opened, and the rescuer breathes into the persons mouth.

Diagnostic Tests

Tests that are done to work out if someone does or does not have a health condition. The results are not always clear and usually need careful consideration.

DNR

Do Not Resuscitate

False negatives

When a test does not diagnose you with a disease or disorder but there really is a problem. The test result is wrong.

False positives

When a test wrongly shows that a condition or disease is present.

Guardianship

Legal term for an adult or child who looks after the rights of someone who does not have ‘capacity’ or ability to make decisions for themselves.

Invasive

Usually means a treatment or test that needs to go inside the body, or a condition like cancer which has spread through tissues.

Lead time bias

When a condition is diagnosed earlier but does not increase the length of a person’s life. It can sometimes make some types of early diagnosis look better than it is.

NICE

National Institute for Health and Care Excellence.

NNH

The Number Needed to Harm. If the NNH was 10, then 10 people would be treated and one would be harmed.

NNT

The Number Needed to Treat. If the NNT was 10, then 10 people would have to be given the treatment for it to work for one person.

Nocebo effect

The opposite of a placebo effect, when a placebo appears to give side effects rather than benefits.

Observational studies

When a group of people are observed to find out what happens to them over time, without trying to change the group by giving them something different.

Outcome

A result, which can be good or bad - like an improvement in being able to walk, or having more pain.

Overdiagnosis

When people are diagnosed with a condition but don’t get any advantage from that information.

Palliative care

When the treatment is designed to improve the quality of life of the person. It is important to know that palliative treatment can be started a long way from when death is expected.

Primary prevention

To try and stop something from happening in the first place, for example, to use medication to lower blood pressure, in order to reduce the risk of a heart attack.

Phenylketonuria

A rare condition which people are born with, and where eating certain foods causes brain damage. This can be avoided by a special diet.

Power of attorney

 

Placebo

Placebos are used in research to try and work out how good a treatment is. We know that many conditions improve no matter what the treatment is. Using a placebo - something that looks like a ‘real’ treatment but isn’t - means that we can work out what the treatment is really doing.

Press releases

These are issued by medical journals, universities, research companies, and commercial companies and sent to TV, radio and newspapers, in order to attract attention to their work. Some press releases try and explain difficult concepts so that the media coverage is correct. Some press releases overhype the claims. 

Proxy marker

t can be hard to do big studies over a long time. Researchers may want quicker answers. For example, if a drug has been developed to prevent dementia, it will take a long time to know if it helps, because dementia usually takes years to develop. A 'proxy marker' might be used instead, for example, like brain changes on scans that many people who later develop dementia have. This isn’t as reliable as waiting to find out how many people develop dementia.

Qualitative studies

This is a type of research which finds out what people think about their experiences, for example of receiving care in hospital.

Randomised controlled trial

These is a test where groups of people are randomly divided and given different types of treatment, then monitored to see the difference between the two. This can help to understand what treatments are best or what treatments are harmful. Randomised controlled trials can be 'single blind' (where the participant doesn’t know what treatment they are having) or double blind (where neither the participant nor the researcher knows what treatment is being used). These are usually the most reliable types of trial.

Relative risk

This is a way to describe chance, measured in proportion to another chance. For example, a drug might cut the risk of a heart attack by 50%. To understand what this means for us, we have to know what our risk was to start with. So, for example, if we had a risk of a heart attack of 60%, the drug could cut the risk to 30% (half of 60%). But if we had a risk of 2%, the drug would cut the risk to 1% (half of 2%).

Screening

This means that people who believe themselves to be well have tests to find out if they are at risk of particular conditions. If someone has a symptom, screening tests are not applicable - they are only for people with no symptoms.

Secondary prevention

To try and stop something from happening again, for example, if someone has had a stroke, secondary prevention aims to stop another stroke from happening.

Sham

Another term for placebo, but often used to describe ‘sham surgery’ when patients either have a ‘real’ operation or a procedure that feels and looks like a real operation but isn’t.

Symptoms

When people feel something is wrong, for example, a fever, a cough, and muscle aches can be symptoms of the flu, or a breast lump might be a symptom of cancer. Symptoms are felt by the person having them.

Systematic reviews

A way of searching through all the research on a subject, looking carefully for research that hasn’t been published in medical journals or isn’t obvious. This is usually a good way of making sure that all the research is weighed up before judging whether treatments work or not. 

Acíwt

Rhywbeth yn digwydd yn gyflym

Achosiad

Pan fo un peth yn achosi rhywbeth arall, er enghraifft, gwifren wallus yn achosi tân. Caiff ei gymysgu’n aml gyda chysylltiad.

Astudiaethau arsylwadol

Pan arsylwir ar grŵp o bobl er mwyn gweld beth sy’n digwydd iddynt dros amser, heb geisio newid y grŵp drwy roi rhywbeth gwahanol iddynt

Atwrneiaeth

Dogfen gyfreithiol y mae pobl yn ei llunio er mwyn caniatáu i berson yr ymddiriedir ynddynt wneud penderfyniadau ar eu rhan. Gellir ei defnyddio os yw’r person yn mynd yn rhy sâl i wneud y penderfyniadau dros ei hun yn y dyfodol. Mae gwahanol fathau o atwrneiaethau ar gyfer gwahanol fathau o benderfyniadau yn ymwneud ag iechyd neu gyllid.

Astudiaethau ansoddol

Math o ymchwil yw hwn sy’n canfod barn pobl am eu profiadau, er enghraifft am dderbyn gofal mewn ysbyty.

Ataliad eilaidd

Er mwyn ceisio atal rhywbeth rhag digwydd eto, er enghraifft, os oes rhywun wedi cael strôc, nod ataliad eilaidd yw atal strôc arall rhag digwydd.

Adolygiadau systematig

 Ffordd o chwilio drwy’r holl ymchwil ar bwnc, gan edrych yn ofalus am ymchwil sydd heb ei gyhoeddi mewn cyfnodolion meddygol neu sydd ddim yn amlwg. Mae hyn fel arfer yn ffordd dda o wneud yn siŵr bod yr holl ymchwil yn cael ei bwyso a’i fesur cyn dod i farn ynglŷn ag a yw triniaethau’n gweithio. 

Ataliad cynradd

Ceisio atal rhywbeth rhag digwydd yn y man cyntaf, er enghraifft, defnyddio meddyginiaeth i ostwng pwysedd gwaed er mwyn lleihau’r perygl o drawiad y galon.

Cymdeithas

Mae'r berthynas rhwng dau beth, er enghraifft, ennill mwy o arian yn gysylltiedig â byw'n hirach. Yn aml mae'n cael ei ddrysu ag achosiaeth.  

Cynllun gofal

Dogfen lle mae anghenion a gwerthoedd unigolyn yn cael eu hysgrifennu ynghyd â chynllun i'w diwallu. 

Cronig

para am gyfnod hir, am byth o bosibl.

CPR

Dadebru cardio-anadlol. Defnyddir hyn pan fo person yn anymwybodol ac nid oes ganddo ef neu hi bwls, er mwyn ceisio ail-ddechrau’r galon. Gwasgir y frest i fyny ac i lawr. Efallai yr agorir y geg, a bydd yr achubwr yn anadlu i geg y person anymwybodol. 

Canlyniad

Canlyniad a allai fod yn dda neu’n ddrwg - megis gwelliant yn y gallu i gerdded, neu gael rhagor o boen.

Cysylltiad

Y berthynas rhwng dau beth, er enghraifft, cysylltir ennill arian gyda byw’n hirach. Caiff ei gymysgu’n aml gydag achosiad.

Canlyniadau negatif anghywir

Pan fo canlyniad prawf yn normal ac nid yw’n diagnosio cyflwr.

Canlyniadau positif anghywir

Pan fo canlyniad prawf yn rhoi diagnosis bod gennych gyflwr pan nad oes gennych y cyflwr hwnnw.

Datganiadau i’r wasg

Cyhoeddir y rhain gan gyfnodolion meddygol, prifysgolion, cwmnïau ymchwil a chwmnïau masnachol a’u hanfon i sianeli teledu, radio a phapurau newydd, er mwyn rhoi sylw i’w gwaith. Mae rhai datganiadau i’r wasg yn ceisio egluro cysyniadau anodd fel bod y sylw yn y wasg yn gywir. Mae rhai datganiadau i’r wasg yn gorliwio’r honiadau. Mae 

DNR

Peidio Dadebru

Effaith nosebo

Y gwrthwyneb i effaith plasebo, pan fo plasebo fel petai’n rhoi sgil effeithiau yn hytrach na buddion

Ffug

Term arall am blasebo, ond a ddefnyddir yn aml i ddisgrifio ‘llawfeddygaeth ffug’ lle mae cleifion naill ai’n cael llawdriniaeth ‘go iawn’ neu weithdrefn sy’n teimlo ac yn edrych fel llawdriniaeth go iawn, ond nid dyna ydyw.

Ffenylcetonwria

Cyflwr prin y caiff pobl eu geni ag ef, lle bo bwyta bwydydd penodol yn achosi difrod i’r ymennydd. Gellir osgoi hyn drwy ddeiet arbennig.

Gwarcheidiaeth

Term cyfreithiol ar gyfer oedolyn neu blentyn sy’n gofalu am hawliau rhywun sydd heb y ‘galluedd’ neu’r gallu i wneud penderfyniadau drostynt eu hunain

Gorddiagnosis

Pan fydd pobl yn cael eu diagnosio gyda chyflwr ond nid yn cael unrhyw fantais o’r wybodaeth honno.

Gofal lliniarol

Pan fo’r driniaeth wedi’i chynllunio i wella ansawdd bywyd y person. Mae’n bwysig gwybod y gellir dechrau gofal lliniarol yn bell iawn o’r adeg lle disgwylir marwolaeth.

Marciwr dirprwyol

Gall fod yn anodd cynnal astudiaethau mawr dros gyfnod hir o amser. Efallai y bydd ymchwilwyr am gael atebion cyflymach. Er enghraifft, os yw cyffur wedi’i ddatblygu i atal dementia, fe gymer amser hir i weld a yw’n helpu oherwydd bydd dementia fel arfer yn cymryd blynyddoedd i ddatblygu. Efallai y defnyddir 'marciwr dirprwyol' yn lle hynny, er enghraifft fel newidiadau i’r ymennydd ar sgan sydd gan bobl a fydd yn datblygu dementia yn ddiweddarach. Nid yw hyn mor ddibynadwy ag aros i ganfod faint o bobl sy’n datblygu dementia.

NNH

Nifer sydd eu hangen i niweidio. Os oedd yr NNH yn 10, yna byddai angen trin 10 o bobl a byddai un yn cael ei niweidio.

NNT

Nifer sydd eu hangen i drin. Pe bai’r NNT yn 10, yna byddai angen i 10 o bobl gael y driniaeth er mwyn iddi weithio i un person.

NICE

Y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal

Profion diagnostig

Profion a gynhelir i ganfod a oes gan rywun gyflwr iechyd ai peidio. Nid yw’r canlyniadau bob amser yn glir ac fel arfer bydd angen eu hystyried yn ofalus.

Plasebo

Defnyddir plasebos mewn ymchwil i geisio canfod pa mor dda yw triniaeth. Gwyddom fod llawer o gyflyrau’n gwella waeth beth fo’r driniaeth. Mae defnyddio plasebo - rhywbeth sy’n edrych fel triniaeth ‘go iawn’ ond nad hynny ydyw - yn golygu y gallwn weithio allan beth mae’r driniaeth yn ei wneud mewn gwirionedd.

Profion negatif anghywir

Pan nad yw prawf yn diagnosio fod gennych glefyd neu anhwylder ond bod problem mewn gwirionedd. Mae canlyniad y prawf yn anghywir.

Risg absoliwt

Dyma ffordd o ddisgrifio’r siawns y bydd rhywbeth yn digwydd. Er enghraifft, gall risg y bydd rhywbeth yn digwydd gynyddu gan 5% i 6% - y risg absoliwt fyddai 1%. Caiff ei gymysgu’n aml gyda risg cymharol.

Risg cymharol

Dyma ffordd i ddisgrifio siawns, a fesurir mewn cymhariaeth â siawns arall. Er enghraifft, efallai y bydd cyffur yn lleihau’r risg o drawiad y galon gan 50%. Er mwyn deall beth mae hyn yn ei olygu, mae’n rhaid i ni wybod beth oedd ein risg i ddechrau. Er enghraifft, pe bai ein risg o ddioddef trawiad y galon yn 60%, gallai’r cyffur leihau’r risg i 30% (hanner 60%). Ond pe bai ein risg yn 2%, byddai’r cyffur yn lleihau’r risg i 1% (hanner 2%).

Sgrinio

Mae hyn yn golygu fod pobl sy’n credu eu bod yn iach yn cael profion i ganfod a ydynt mewn risg o gyflyrau penodol ai peidio. Os oes gan rywun symptom, nid yw profion sgrinio yn berthnasol - maent ar gyfer pobl sydd heb symptomau yn unig.

Symptomau

Pan fod pobl yn teimlo bod rhywbeth o’i le, er enghraifft, twymyn, peswch, cyffuriau dolurus neu’r ffliw, neu lwmp ar y fron a allai fod yn symptom o ganser. Teimlir symptomau gan y person sy’n eu cael.

Treialon clinigol

Treialon clinigol sy’n archwilio effeithiau gwahanol feddyginiaethau, llawdriniaethau, triniaethau seicolegol, ffisiotherapi a mathau eraill o driniaeth er mwyn canfod a ydynt yn gweithio, pa mor dda maent yn gweithio, ac ar gyfer beth a phwy y maent yn gweithio. Efallai y bydd gwahanol fathau o dreialon, y gellir eu disgrifio fel ‘profion teg’.

Tuedd amser arwain

Pan gaiff cyflwr ei ddiagnosio yn gynharach ond nid yw’n cynyddu hyd bywyd person. Weithiau gall wneud i rai mathau o diagnosis cynnar edrych yn well nag ydynt.

Treial rheoli ar hap

Prawf yw hwn lle rhennir grwpiau ar hap a rhoddir mathau gwahanol o driniaeth iddynt, yna cânt eu monitro i weld y gwahaniaeth rhwng y ddau. Gall hyn helpu i ddeall pa driniaethau sydd orau neu pa driniaethau sy’n niweidiol. Gall treialon rheoli ar hap fod yn 'sengl-ddall' (lle nad yw’r cyfranogwr yn gwybod pa driniaeth y mae’n ei gael) neu’n ‘ddwbl-ddall’ (lle nad yw’r cyfranogwr na’r ymchwilydd yn gwybod pa driniaeth a ddefnyddir). Y rhain fel arfer yw’r mathau mwyaf dibynadwy o dreialon.

Ymwrthedd i wrthfiotigau

Pan fo bacteria yn gallu goroesi hyd yn oed pan gaiff ei drin â gwrthfiotigau penodol.

Ymwthiol

Mae fel arfer yn golygu triniaeth neu brawf sydd angen mynd i mewn i’r corff, neu gyflwr fel canser sydd wedi ymledu drwy feinweoedd